Zoroen batzarra

Lantokian uste ustel bat desaktibatzea egokitu zait, baina ez dakit lortu dudan. Kontua da deialdi baten kartela ailegatu zaigula; Alternatiben Herria antolatzeko batzar nagusi baten ingurukoa, hain zuzen ere. Kartel horretan, handi-handi ageri da "asanblada" hitza. Eta nik protesta egin dut, "asanblada" hitza itsusi mortala delako, eta lankide bati erran diot bere hariak mugitzeko, hurrengo kartelean "batzar" edo "biltzar" erabil ditzaten.

Eta hara non bertze lankide batek erran didan agian "asanblada" nahita darabiltela, "batzar" edo "biltzar" ez erabiltzeagatik, azken bi hitz horiek sexistak direlako. Jakina, lehenbiziko kolpean ez dut harrapatu. Baina gero konturatu naiz bi hitzek "ar" bukaera dutela, A eta R: ar; emea ez dena alegia.

Lankideak azaldu dit batzuen ustez "batzar" eta "biltzar" hitzek erran nahi dutela arrek bat egiten dutenekoa eta biltzen direnekoa, hurrenez hurren. Azalpen fantastikoa iruditu zait eta interneten buzeatuta ikusi dut IRALEkoei ere galdetu zietela ea bi hitz horiek sexistak ote ziren. IRALEkoek, noski, ezetz erran zuten, baina ez zuten zehaztu zein den "ar" horren esanahia.

Nik, badaezpada ere, etimologietan txapelduna den @protoeuskaldun filologo eta txiolariari galdetu diot. Eta berak ere ez du asmatu azalpen garbia ematen. Iluna baita "ar" horren jatorria. Baina horrek ez du erran nahi emearen kontrakoa dela, eta beraz sexista, baizik eta bertzerik gabe aditzetatik izenak sortzeko esanahi gabeko bukaera bat dela.

Agian azalpen hori ez da erabatekoa, sexismoarena bezalakoa, baina hori da daukaguna. Nik, nire aldetik, Euskaltzaindiak, Berriaren estilo liburuak, UZEIk eta halako adituek diotena baino ezin dut errepikatu. Ez erabili "asanblada", eta beldurrik gabe erabili "batzar", "biltzar" edo "bilera".

Kontu horri dagokionez, dagokionean mintzatuko gara

Inoiz aipatu izan dugu hemen sekula trinkotu ez diren aditzak modu trinkoan emateko jolas polit hori. Badakizue, 'damolat', 'dizerdit', datsegit' eta horiek guztiak asmatzekoa. Beharbada, jolas horretatik sortuko dira gero benetan egunerokoan erabiliko ditugun adizkiak. Batek daki.

Baina adizki trinko berriak asmatzen ibili gabe, dagoeneko existitzen direnen artean badaude asko eta asko oso erabiltzekoak direnak, eta agian behar baino gutxiago darabiltzagunak. Gaur honera dakardan adizki trinkoa ez nuke zaku horretan sartuko. Erruz erabiltzen da, molde ia ihartu baten bidez. Baina, zoritxarrez, gaizki darabilgu anitzetan.

Ene bada, barkatuko didazue itzuli-mitzulia. 'Dagokio' formari buruz ari naiz. Egon aditzaren adizki trinko hau maiz darabilgu, batez ere deklinaturik, baina bere erabilera oker bat zabaltzen ari da. Izan ere, kontu bati buruz bagagozkio, "horri dagokionez" esamoldea primeran datorkigu makulu moduan, kontuaren izena behin eta berriz ez errepikatzeko.

Halakoetan, 'dagokio' ZEREZ kasuan deklinatu behar da, eta 'dagokionez' erabili. Baina gaztelaniaren eraginez, ez dira gutxi 'dagokionez' beharrean 'dagokionean' darabilten hiztunak. "En lo que respecta" baitute buruan. Eta ez, oso garbi izan behar dugu "dagokionean" horrek denbora adierazi nahi duela, noiz galderari erantzuten diola. Eta beraz, kontu honi dagokionez, kontu honi dagokionean mintzatuko gara, hau da, kontu honi dagokion unean. Ez dakit ongi azaldu dudan.

Aitatxi, amatxi, amona eta 'yayo'

Ziurrenera, batek baino gehiagok pentsatuko du gaur hemen esplikatuko dudana ez dela bertze munduko deus, baina niri halako ilusioa pizten dit kontuak. Gure gurasoen gurasoei deitzeko moduaz ari naiz.

Izan ere, duela 40 urte-edo ikastolan hasi ginenok gure aita-amen aita-amei euskaraz 'aiton-amona' erran behar zitzaiela ikasi genuen. Kito. Aiton-amona. Euskara batua. Zuzena. Ona.

Geroago, ETB ikusten, ikasi genuen Bizkaian-eta 'aitita' eta 'amama' erraten zietela, beren aldaera fonologiko guztiekin. Eta pixka bat gehiago kostatu zitzaigun jakitea euskara nafarretan bazirela bertze aldaera batzuk, eta horien artean zabalduena 'aitatxi-amatxi' zela. Eta gaurkoan, poztasunez erraten ahal dugu gutxika-gutxika gero eta gehiagotan entzuten ditugula gure haurrak aiton-amonei 'aitatxi' eta 'amatxi' erraten.

Euskarak galdutako lurralde hauetan, inork bultzatu gabe birsortu zaizkigu 'aitatxi' eta 'amatxi'. Baina 'aitona' eta 'amona' baztertu gabe. Izan ere, ez dira gutxi 'aitatxi-amatxi' eta 'aiton-amona' biak ala biak erabiltzen dituztenak aitaren eta amaren gurasoak ezberdintzeko. Gure etxean, adibidez, nire gurasoak 'amatxi' eta 'aitatxi' dira; eta amaren gurasoak, 'amona' eta 'yayo'. Ez ote da ederra.

Hiztegigintzako bozeramaileak

Aurrekoan, txostengintzan ari nintzela, gaztelaniazko "portavocía" hitza euskaraz emateko abagunea gertatu zitzaidan. Hitz itsusia, zatarra, euskararen bizitza osoan lau katuk erabiliko dutena... Badakit. Baina, aizue, nik hitz hori erabili nahi nuen.

Bote lasterrean, "bozeramailetza" bururatu zitzaidan euskarazko baliokidetzat. Baina halakoetan egin ohi dudanez, hiztegira jo nuen, badaezpada ere. Hiztegi Batuan ez zetorren hitz malapartatua, eta hura normaltzat jo nuen. Baina Elhuyar Hiztegian ere ez zuten bildua! Eta horrek harritu ninduen pixka bat.

Elhuyar hiztegian bilatzen ari zaren hitzen bat aurkitzen ez baduzu, aukera ematen dizute hiztegian hitz hori sartzeko proposamena egiteko. Eta halaxe egin nuen. Txintxo-txintxo bete nuen formularioa. Eta beraiek berehala erantzun, baietz, sartuko zutela. Poz handia eman zidan horrek, jakin izanagatik ere hitz itsusia dela, zatarra, euskararen bizitza osoan lau katuk erabiliko dutena. Baina aizue, hor dago, "bozeramailetza", bere sei silabekin.

"Euskaraz aditza esaldiaren atzean doala dioen legea gezurra da"

euskaljakintza.com

Lankide bat etorri zait gaurkoan, laguntza eske. Esaldi bat zuen esku artean, eta hobetu nahi zuen, indar handiagoa emateko. Erabilitako hitzei erreparatzea nahi zuen berak, baina niri arreta bertze norabaitera joan zait hasierako kolpean.

Honatx jatorrizko esaldia:

"Urte luzetan maitasuna elkarbanatuz bizitzen eta ataka gogorrei tinko aurre egiten ikasi dugu".

Eta, tira, ez da sobera esaldi luzea, 13 hitzekoa bakarrik. Baina lehenbiziko entzunaldian niri belarriak eskatu dit aditza aitzinera pasatzea, aurrera. Eta horrela uztea esaldia:

"Urle luzetan ikasi dugu maitasuna elkarbanatuz bizitzen eta ataka gogorrei tinko aurre egiten".

Iruditzen baitzait aditza aurreratuta hobeki ulertzen dela esaldia, berriz entzun behar izan gabe. Baina lankideari laster atera zaio protestatxoa: "Baina euskaraz aditza beti bukaeran doa". Eta nire erantzuna izan da hori mito bat baino ez dela. Baina datu gehiago ezin izan ditut eman.

Zorionez, interneten bilaketa arin bat eginda aurkitu dut Bittor Hidalgo ikerlariak eginiko azterketa bat. Hidalgok aditzaren ordena aztertu zuen makina bat testutan, testu klasikoak zein gure garaikoak. Bada, bere azterketako estatistiken arabera "euskaraz aditza esaldi amaieran ematen da kasuen %28an". Ehuneko altua da hori gaztelaniarekin, frantsesarekin edo ingelesarekin alderatuta. Baina ez da %30era ere ailegatzen. Beraz, argi dago aditza ez dela beti bukaeran egoten. Eta are gutxiago, ez du zertan egon. Aditza normalean erdian agertzen zaigu, kasuen %55ean.

Hidalgori elkarrizketa egin zioten Argian, ikerketaren harira, eta honako honekin laburbildu zuten kontua:


"Euskaraz aditza esaldiaren atzean doala dioen legea gezurra da"

Edo nahiago baduzue:

"Gezurra da euskaraz aditza esaldiaren atzean doala dioen legea"

Ufa!

Interjekzioez hitz egin nahi dizuet gaurkoan.

- Ene! Interjek... ze?

Interjekzioak. Izen xelebrea dute, bai, baina etengabe darabiltzagu ahozkoan eta sare sozialetako idatzizkoan. Eta Euskaltzaindiak oso definizio polita eman die bere hiztegian: "Interjekzio: Hiztunak bihotz egoerak bizitasunez adierazteko erabiltzen duen hitza, perpausetik at dagoena". Oi... Ez erran polita ez denik.

Bada, hori, bat-bateko sentimenduak adierazteko erabiltzen ditugun hitz solteak dira interjekzioak. Adibidez, Ene!, ustekabea edo larritasuna adierazteko. Edo adibidez, Oi, ustekabea, harrimena, mirespena edo oinazea adierazteko.

Interjekzio anitz dago, noski. Konparazio batera, Euskaltzaindiaren Hiztegiak 124 ditu bilduak.

Nik gaur bi baino ez ditut aipatu nahi: uf eta ufa. Uste baitut egunerokoan nahasten ditugula. Horregatik, argi izan behar dugu Uf interjekzioak nekea, aspertzea edo antzeko zerbait adierazten duela; eta Ufa interjekzioak, berriz, poztasuna adierazten duela. Alegia, ia-ia kontrako esanahia dute. Kontuz, gero!

Uf... orain arte gaizki erabiltzen nituen. Baina ufa! Hemendik aurrera ongi erabiliko!

Katalunia gaixoa

Espainiak Kataluniako Gobernua beretzat hartu zuelarik, hara joandako paraxutistek agindu zuten barne komunikazioak gaztelaniaz egiteko. Eta norbaitek bota zuen txistea: inoiz Eusko Jaurlaritza edo Nafarroako Gobernua menpean hartuko balituzte, ez lukete zertan halakorik agindu, bi erakunde horiek gaztelaniaz egiten baitute lan, goitik behera eta ezker-eskuin.

Bertze gauza anitzetan bezala, hizkuntza kontuetan, hamazazpi koxka gorago baitaude kataluniarrak.

Hasteko, guk ez dugu ideirik ere nola idatzi behar dugun Katalunia euskarazko testuetan. Nik sei aldaera ezberdin aurkitu ditut, sei:

- Katalunia
- Catalunya
- Katalunya
- Cataluña
- Catalunia
- Kataluinia

Kataluniako herritarren izena idazteko ere, komeriak.
- Katalanak
- Kataluniarrak
- Katalandarrak

Eta hizkuntzaren izenarekin, bertze hainbertze:
- Katalana
- Catalana
- Kataluniera

Horrela ez dago modurik, aizue! Batasun pixka bat, faborez. Katalanekiko begirunez, baina batez ere, euskararekiko begirunez.

Denok batera egiten badugu, gaizki? Ez, ezta? Beraz, euskarazko testuetan, herriaren izena Katalunia izan beharko litzateke; herritarrak, katalanak; eta hizkuntza, katalana. Ados?

Abadeak *konpromezua hartu du *esposaketa *monastegian paratzeko

Pentsatzen dut hizkuntza guztiak bitxikeriaz josita daudela eta horretan gurea ez dela salbuespena. Agian, euskara hizkuntza gutxitu eta gutxiagotua izateak, eta hartara gutxiagotasun konplexuak jota egoteak, bitxikeria kopuru hori ugaritzen du. Ez dakit.

Baina kontua da maiz gertatzen zaigula gaztelaniatik euskarara hitzak pasatzen ditugula, baina nolabait hitz horiek gaztelaniazkoak ez direla gehiegi nabarmendu gabe, eta hortxe ibiltzen garela hitz horiei halako mozorroa paratzen.

Ziur naiz buruan baduzuela halako hitz mozorroturen bat. Nik zer dakit, "*konpromezu", adibidez. Bide luzea egin duen hitz honi norbaitek "-mezu" bukaera jarri zion eta arrakasta txiki bat lortu zuen hitzari hitz elkarketen itxura emanez. Baina "*konpromezu" sortzeko ez ditugu bi hitz elkartu, noski. Hala balitz, argi genuke zer den "mezu" euskaraz. Baina "konpro"?

Antzeko zerbait gertatzen zaio "monasterio" hitzarekin lehian dagoen (eta oraindik Iruñeko karrika izenetan ikus dezakegun) "*monastegi" hitzari. Nonbait, asmatu zutenei iruditu zitzaien "monasterio" horrek euskara itsusten zuela eta "-tegi" atzizkia jarri zioten. Baina "-tegi" etxea bada, zer arraio da "monas"?

Eta bukatzeko, Frankesteinen itxura hartzen diodan bertze bat: "*esposaketa", erakusketa errateko. Antza, sortu zuenari ez zitzaion euskaldunegia irudituko "esposizio" hitza, eta ekintzen ondorioak adierazteko erabiltzen den "-keta" euskal atzizkia baliatu zuen. Ados. Baina "-keta" kenduz gero, denok badakigu gelditzen den "esposatu" aditz horrek ez duela zerikusirik "erakutsi"-rekin, ezta?

Gurean ez ditugunean, ongi dago bertze hizkuntzetatik hitzak maileguan hartzea. Baina, halakoetan, anitzez naturalagoa gelditzen da hitza euskaldunen ahoskatzeko modura moldatzea, gezurrezko mozorroa jartzea baino.

Garesko zurginak

Urtero-urtero, sanferminak hurbildu ahala, hedabideetan hainbat kronika kostunbrista irensterazten dizkigute: dela tonbola muntatzen hasten direla, dela bestak iragartzeko kartela aukeratzen dugula, dela entzierroko hesiak paratzen dituztela...

Azken gertaera horri dagokionez, belarrietan min pixka bat hartu dut Euskadi Irratiko, Berriako eta Euskalerria Irratiko kronikatxoak entzunda edo irakurrita.

Garesko Hermanos Aldaz zurginek paratu ohi dute entzierroko hesia, ekainaren hasieran. Hala egin dute aurten ere, eta gaztelaniazko hedabideetan 'carpinteros' gora eta 'carpinteros' behera ibili dira. Iruñetik euskaraz eginiko kroniketan, aldatu egin dituzte Aldaztarrek erabili ohi duten materiala, eta zurginak arotz bilakatu dituzte.

Arotz hitzak bi adiera baititu. Batetik, arotza zurgina da, hau da, zurarekin egiten du lan; bertzetik, arotza errementaria da, edo ferratzailea, edo zerrajaria... hau da, metalekin egiten du lan. Bigarren adiera hori Euskal Herriko ekialdean erabiltzen dute, Nafarroa Garaian eta Ipar Euskal Herrian alegia. Edo halaxe uste nuen nik! Badaezpada ere, entzun dezagun Iturengo arotza kanta berriz; ea zer egiten duen Erramun Joakinek San kristobal urtuta.



Bada, beti bezala, joareak egin ditu gure Erramun Joakin arotz maiteak. Eta nik dakidala joareak metalez egiten dira. Beraz, arotzek Nafarroan metala lantzen dute, ez zura. Ea, baietz hurrengoan ongi egin!

Hain *guapa zaude!

Salbuespenak salbuespen, euskarazko hitzek ez dute genero gramatikala; hortaz, hitzak ez dira maskulinoak edo femeninoak. Nik uste euskaldun guztiok argi dugula kontu hau. Hala ere, gaztelaniaren eraginez, behin eta berriz zartatu egiten dugu euskararen ezaugarri polit hori.

Eta tira, agian kontu honek ez du garrantzi handirik, baina iruditzen zait gure hizkuntza pixka bat itsusten duela. Atzo, Zuriñe Hidalgo Hesian taldeko kantariak artikulu luze bat idatzi zuen Facebookeko bere orrialdean. Oso-oso barnetik idatzitako artikulua izan zen, Hidalgok aspalditik dituen zintzurreko arazoen berri eman baitzuen. Nik gustura irakurri nuen. Baina sufritu ere sufritu egin nuen, "afonika" gelditzen zela idazten zuen bakoitzean.

Euskaraz, erlats, ahotsik gabe, gelditzen diren gizon zein emakumeak "afoniko" gelditzen baitira. Euskaraz ez du zentzurik emakumeei -A hizkia eta gizonei -O hizkia esleitzeak. Mutila pertxenta izan daitekeen modu berean izaten ahal baita neska potoloa.

Baina erran bezala, joera tonto hori badago, eta behar ez ditugun gaztelaniazko hitzak hartu ez ezik, haien genero gramatikal bikoiztua ere hartzen dute batzuek. Joera horretan txapelduna "guapa-guapo" bikotea da. Euskal hiztunei oso gogorra egiten zaie, antza, neska bati euskaraz "guapo" erratea. Eta, bai, belarrietan gogor jotzen du. Baina halako minik hartu nahi ez badugu, zergatik ez erabili "eder"? Edo "polit"? Edo "lirain"? Edo "panpox"? Edo "apain"? Edo "lerden"?...